Iz istorije: Naseljavanje Crnogoraca u Toplicu

Posle oslobođenja Toplice i drugih južnih i jugoistočnih delova Srbije od Turaka 1878. godine, neki krajevi, zbog iseljavanja albanskog i turskog stanovništva, ostali su pusti, a među njima i Toplica. Radi naseljavanja ovih krajeva, Sribja je 1880. godine donela zakon o naseljavanju ovih krajeva, u kome je centralno mesto zauzelo naseljavanje Toplice. Zakonom su bili regulisani uslovi naseljavanja. U članu 1. pomenutog Zakona kaže se da naseljenici treba da su ljudi „koji se zanimaju zemljoradnjom ili kakvim zanatima neophodno potrebnim za seosko stanovništvo“. U članu 5 stoji da naseljenici dobijaju po 4 ha zemlje, ako je kućna zadruga, na svaku mušku glavu u zadruzi stariju od 16 godina, još po 2 ha. Zanatlije dobijaju još po 1 ha zemlje pored okućnice, kao i građu za kuću, besplatno, u državnoj i opštinskoj šumi. Prema članu 6, prvih 15 godina naseljenik uživa samo zemlju, a posle toga vremena ona prelazi u njegovu svojinu. Po članu 7 naseljenik se oslobađa svih državnih poreskih tereta zemlje za 3 godine (opštinskih ne); naseljenici se oslobađaju službe u stajaćoj vojsci za 5 godina, a u narodnoj za 3.

Kao što vidimo iz pomenutih članova Zakona o naseljavanju, za stanovništvo iz pasivnih krajeva Crne Gore i Hercegovine postojali su veoma povoljni uslovi za naseljavanje novooslobođenih krajeva u Srbiji. Velika iseljavanja Crnogoraca prema Srbiji poznata su još odranije. Ona su bila stalna, metanastazička, organizovana po grupama i pojedinačna. Broj doseljenika iz Crne Gore zavisio je od političkih odnosa između Srbije i Crne Gore, kao i od političkih prilika u njima. Za vreme kralja Milana sprečavano je naseljavanje Crnogoraca u Srbiju. Godina 1889 je
godina političkih previranja u Srbiji, kad se kralj Milan odrekao prestola u korist svog maloletnog sina Aleksandra. Tada je u Srbiji vladalo namesništvo umesto maloletnog Aleksandra, u kome je glavnu ulogu imao Jovan Ristić, vođa liberala.

Godine 1889. u Crnoj Gori je vladala velika suša kao i ranijih godina. Ekonomske prilike su se stalno pogoršavale na šta je, pored suše, posebno uticao visok natalilet, nedostatak plodnog zemljišta, i još neki drugi faktori koji su delovali u kompleksu, te se zbog toga Crna Gora našla u teškoj ekonomskoj krizi. Drugog izlaza, osim iseljavanja, nije bilo.

Pošto su se političke prilike u Srbiji sredile, posle odlaska sa vlasti kralja Milana, crnogorskim iseljenicima „vrata“ Srbije ponovo su bila otvorena.

Crnogorska vlada se pismeno obratila kraljevskom namesništvu i radikalskoj vladi da dozvoli organizovano naseljavanje Crnogoraca u Srbiju. Taj zahtev, u ime crnogorske vlade, napisao je zamenik ministra inostranih dela Gavro Vuković, 9. avgusta 1889. godine, i poslao srpskoj vladi. S obzirom što se u zahtevu iznose osnovni problemi i uzroci iseljavanja Crnogoraca u Srbiju, navodimo ga u celini:

„Poznato Vam je da je Crna Gora u pređašnjim vremenima pribjegavala Srbiji u svakoj svojoj nuždi i da su Crnogorci dobijali pomoći u svakovrsnom obliku od svoje braće Srba. Crnogorci su u Srbiju hodili isto kao doma i po njoj se naseljavali; često puta hodili su i na povremenu ishranu pa se opet vraćali na svoja ognjišta. To bracko utočište Crnogorcima u pređašnjim vremenima nije ničim sprečavano. Iz te postojane bracke predusretljivosti Srbije prema Crnoj Gori isticali su dvije koristi, i to: Crnogorci, koji su poradi oskudice zemlje bili prinuđeni iseljavati se, nijesu se iseljavali po tuđem svijetu na uštrb svoje rase, već u svoju bracku zemlju Srbiju, kod svoje braće. Drugo: crnogorski narod, koji nije mogao opstati, odlijevao se je postepeno i nahodio je u Srbiji i zemlje i rada. Oni narod pak, koji je ostajao, mogao je opstati na ono zemlje što je postajalo oslobođeno iseljavanjem. Tako je postojanim iseljavanjem održana narodna srazmjera između količine rodne zemlje i njenih izvora za opstanak i broja naroda koji je na njoj ostajao da živi.

Međutim taj prirodni tok stvari u našim brackim odnošajima bio je prekinut nekim političkim neprilikama. Ima već više godina kako vrata Srbije za preseljenike crnogorske behu zatvorena, na ogromnu štetu Crne Gore. Ta okolnost poremeti ravnotežu u našem ekonomskom položaju. Zemlje kao jedinog izvora naše proizvodnje imamo sasvim malo; narod isključivo zemljoradničkog zanimanja namnoži se i nagomila na to malo zemlje tako, da se upravo reći stvori agrarni proletarijat, koji se nije mogao preobraziti na koji drugi rad, jer nije bio razvijen ni za šta drugo, a iseliti se nije imao kud. Ovo zlo stanje poduprto je bilo i samom prirodom. Od poslednjeg rata Crna Gora nije imala dobre godine. Velika suša, koja vlada po svoj zemlji, hoće i ove godine da konačno uništi letinu i tijem vas narod izravna u nemaštini.

Stoga se obraćam k Vama, G. Ministre pretsjedniče, u ime vlade Njegovog Visočanstva kneza, a preko Vas i Vašoj Kraljevskoj Vladi, s molbom: da izvolite uspostaviti pređašnju predusetljivost prema Crnogorcima otvoriti im vrata bracke Srbije, dozvoliti im preseljavanje i nastanjivanje po mjestima, koja Vi budete opredeljivali.

Najposlije umoljavam Vas i to, da im prema mogućnostima i prema nuždama njihovim bracku rukopomoć ne uskratite. Tvrdo se nadam da će Visoka Kraljevska Vlada srpska bracki se odazvati Kneževskoj vladi crnogorskoj i priteći joj u pomoć u velikoj nuždi brackog vam naroda crnogorskog“.

Gavro Vuković je istog dana poslao privatno pismo Jovanu Ristiću, ali sa znanjem kneza. Navodim jedan njegov deo: „Zemlje suviše malo imamo, naroda se umnožilo i nagomilalo tako, da se više duškati ne može. Naš narod je isključivo zemljoradnik, stoga se ne može obrnuti na drugi koji posao osim zemljoradnje; otuda tjeskobe, siromaštvo i sve druge nevolje. Srbija je bila toliko godina zatvorena tako da je bilo prekinuto postepeno naseljavanje Crnogoraca lojalnog ponašanja, te smo i tijem dovedeni u današnje tjeskobe. Pri tom zle godine, koje od rata sve jedna za drugom sleduju udaviše ovaj narod. Ova godina prijeti takođe da će biti jedna od zli, ako ne od najgorih… Ja iako sam po zvaničnoj dužnosti morao pisati Vladi, mi svi u Vas svu nadu polažemo, kao prvaka i velikog patriotu srpskog“.

Srpska vlada je detaljno i dosta brzo proučila zahtev crnogorske vlade o naseljavanju Crnogoraca u Srbiju, i već 24 avgusta 1889 godine ministar inostranih dela Savo Grujić odgovorio je Gavru Vukoviću.

Navodim sadržaj tog pisma u celini: „Sa najvećom pažnjom pročitao sam Vaše pismo od 9 o.m. kojim ste imali dobrotu predstaviti kraljevskoj vladi nepovoljne prilike  u kojima se nalazi jedan deo stanovništva bratske nam Crne Gore. Kraljevska vlada upoznata s tim, s najiskrenijim saučešćem zabavila se pitanjem o naseljavanju naše braće iz Crne Gore u Srbiju i ja se radujem što Vam u ime njeno mogu izjaviti, da su vrata Srbije otvorena braći iz Crne Gore.

U tom raspoloženju, a da doseljenici ne budu izloženi neprilikama, neodređenosti i neizvesnosti u prelaznom stanju od dolaska ovamo i stalnog naseljavanja, kraljevska vlada drži, da je celishodno iz ranije spremiti sve što je potrebno kako bi doseljenici mogli čim dođu amo bez teškoća zasnivati svoja ognjišta. Na tu celj ja Vas, Gospodine, molim da mi uvek dva meseca ranije javite broj porodica koje nameravaju preći u Srbiju, broj članova svake porodice, koliko muških koliko ženskih glava broji svaka od njih, godine starosti njihove, da bi se prema tome moglo odrediti i količina zemlje koja će mu biti potrebna za naseljavanje, i uopšte da imate dobrotu upoznati me sa svim onim što držite da je potrebno znati radi uspešnijeg izvršenja samog posla. Toga radi meni je čast poslati Vam u prilogu zakon, koji u nas postoji o naseljavanju“.

Iz pisama koja su razmenjena između crnogorske i srpske vlade vide se uzroci iseljavanja Crnogoraca u Srbiju, kao i raspoloženje zvanične srpske vlade za njihov prijem. Sada je nastala živa aktivnost u Crnoj Gori na realnizaciji odluke srpske vlade o ponovnom organizovanom naseljavanju Crnogoraca u Srbiju. Crnogorska vlada počela je pregovore sa Bečom i Portom oko prelaska iseljenika preko Bosne i Sandžaka prema Srbiji. Crnogorska vlada tražila je od Beča i bosansko-hercegovačke vlade da dozvole prelazak 4 do 6 hiljada crnogorskih iseljenika preko Bosne u Srbiju. Prelazak je dozvoljen uz sledeće uslove: da se iseljavanje obavi u tri grupe; da se iseljavanje obavi isključivo preko Šćepan-Polja i Foče na srbijansku granicu kod Mokre Gore, s tim da iseljenici moraju do Foče doći prvi dan, drugi dan do Goražda, treći dan do Medveđe i četvrti do Višegrada. Bosanske vlasti brinuće se o iseljavanju što se tiče vode i drva. Sa sobom mogu poneti hrane, a od stoke samo konje. Iseljenici nisu sa sobom mogli nositi oružje. Porta je takođe dozvolila prelazak iseljenicima preko Sandžaka u Srbiju. Tako su obavljene sve neophodne pripreme za organizovano preseljavanje Crnogoraca u Srbiju.

U Crnoj Gori je počelo praktično organizovanje crnogorskog siromašnog naroda za iseljavanje u Srbiju. Srpska vlada je donela odluku da se 1889 godine može doseliti oko 6.000 ljudi iz Crne Gore. Interesovanje je bilo mnogo veće, tako da se svima, koji su želeli da se isele u Srbiju, nije moglo izaći u susret. Neki prvaci crnogorskih plemena popisali su za iseljavanje znatno više stanovništva nego što je bilo predviđeno odlukom crnogorske vlade. Mnogi su od njih prodali svoju imovinu, a nisu dobili dozvolu za iseljenje, pa su se tako našli bez ikakve imovine. O iseljenicima se na teritoriji Srbije brinula srpska vlada i pružila je sve što je mogla da iseljavanje bude što uspešnije obavljeno (hranu, ogrev, konak, lekarsku pomoć).

Prvu grupu sačinjavali su iseljenici iz Grahova, Banjana i Rudina. U grupi je bilo oko 1.800 ljudi – 570 odraslih muškaraca, oko 500 žena i oko 800 dece. Njihov put je vodio preko Lever-Tare, Glibače, Potrlice, Nove Varoši do Javora, gde su ih dočekale srpske vlasti. Dalje je njihov put vodio preko Ivanjice, Požege, Čačka, Kraljeva, Trstenika, Kruševca, Jankove klisure do Prokuplja.

Drugu grupu sačinjavali su iseljenici iz okoline Nikšića. Ona je brojala oko 2.000 ljudi – 574 odrasli muškaraca, oko 500 žena i devojka i oko 900 dece. Ova grupa je putovala preko Ivangrada, Bijelog Polja i Sjenice. Putovanje je bilo veoma naporno, tako da su iseljenici imali oronuo i gotovo prosjački izgled.

U trećoj grupi bili su iseljenici iz Pive, Drobnjaka, Jezera i Šaranaca. Ova grupa brojala je oko 1.600 ljudi – 500 muškaraca, 500 žena i devojaka i 600 dece. Oni su putovali preko Tare, Pljevalja i Prijepolja.

Četvrta grupa brojala je oko 1.500 ljudi. Godine 1889 preko Pljevalja prešlo je u Srbiju oko 5.400 ljudi, a preko Ivangrada i Prijepolja oko 1.750.

Prve dve grupe naselile su se u slivu Kosanice, desne pritoke Toplice. Porodice su naseljavane po naseljima, prema ranije utvrđenom rasporedu. Tako se u Rastelici naselilo 18 porodica, u Dabinovcu i Vukojevcu 80, Trmki 25, Tačevcu i Ratevcu 52, Orlovcu i Prevetnici 46, Matarovi 47, Mačjoj Steni i Vasiljevcu 68, Jevremovcu 72, Mačjoj Steni i Trpezi 41 i Sekirači 31. Banjani su se naselili u Rastelicu, Dabinovac i Vukojevac. Trepčani u Trmku; iz Nikšićkih Rudina u Tačevac i Ratevac; Grahovljani u Orlovac i Prevetnicu; iz Oputnih Rudina u Matarovu; Kuči u Mačju Stenu i Topezu; Piperi u Trpezu i Trn i Bjelopavlići u Sekiraču.

Treća grupa iseljenika trebalo je, prema planu, da se naseli u Kosanicu, ali pošto su prve dve grupe naselile taj prostor, prebacili su se u Leskovac. Za njihovo naseljavanje bila je određena Jablanica.

Četvrta grupa je, zbog nepredviđenih problema oko smeštaja, privremeno podeljena na više grupa: prva je ostala u Čačku i Kraljevu i brojala je oko 40 porodica; druga je ostala u Kruševcu i brojala je 40 porodica; treća je smeštena u Prokuplju i imala je 130 porodica, a četvrta u Leskovcu sa 55 porodica.

Tako se organizovano i masovno naseljavanje Crnogoraca 1889 godine uspešno završilo. Kao što sam ranije naveo, Crnogorci su naseljeni u ona područja odakle su ratom 1878 godine proterani Turci i Albanci. To su upravo oni delovi srpske države koji su najčešće bili ugroženi upadima Turaka i Albanaca, te je to jedan od razloga što su najpre naseljena pasivna sela brdskog dela Toplice, pa tek zatim ravničarska. Naseljenici su još u Crnoj Gori naviknuti na rat sa Turcima, pa im ova nova graničarska dužnost nije bila nepoznata.

Zbog uspešnog naseljavanja Crnogoraca u Srbiju i svesrdne pomoći koju im je pružila srpska vlada, knez Nikola je kraljevskim namesnicima 30 septembra 1889 godine napisao zahvalnicu sledeće sadržine: „Gospodo kraljevski namesnici! Meni i cijelom narodu našem nije moglo ništa prijatnije biti od one bratske gotovosti kojom ste Vi i kraljevska vlada odazvali se lijepom i svesrdnom pomoći onijem siromašnim porodicama crnogorskim, koje su zbog nerodice od više godina postradale.

Naseljenjem i potrebnom pomoći Vašom one su obezbeđene, ali samijem činom tijem osveštana je nanovo najsvetlija naša bratska zajednica, koja i mimo zadovoljenih stradalnika, s obzirom na finansijske teškoće u kojima se nahodite, dejstvuju najblagodetnije na duh svega naroda srpskog.

I iskrenoj želji, da ih ona u svim podvizima narodnim rukovodi, pa sve snažnije na potonje naraštaje naše prijeđe. Ja radosno hitam, Gospodo kraljevski namesnici, da Vam i kraljevskoj vladi izrazim najsrdačniju zahvalnost na toj bratskoj predusretljivosti i požrtvovanju, a moj naročiti poslanik, G. Gavro Vuković, zastupnig mojega ministra inostranih djela, ima dužnost da Vam i usmeno dadne izraze o ovim iskrenim čuvstvima mojima za sve ono što ste dosad pateničkom narodu učinili, kao i za sve ono što se nadam da ćete u budućnosti“.

Tako se završilo naseljavanje oko 7.000 Crnogoraca u Srbiju 1889. godine na opšte zadovoljstvo crnogorske i srpske vlade i pored toga što je prilikom preseljavanja i naseljavanja bilo raznovrsnih problema u organizaciji seobe, smeštaja i ishrane.

Crnogorci su se naseljavali u Toplici i pre njenog oslobođenja od Turaka 1878 godine. Naseljavanja su bila neogranizovana i pojedinačna. Uzrok njihovog iseljavanja iz Crne Gore, pored ekonomskih, bila je i krvna osveta. Takvi doseljenici su često menjali prezime (npr. Nedeljkovići iz Pločnika) da ih ne bi pronašli rođaci onih iz
čijeg su bratstva ubili plemenika, te je zbog toga dosta komplikovano pratiti poreklo takvih porodica.

Da bi se utvrdio kontinuitet naseljavanja Crnogoraca u Toplici, potrebno je navesti neke primere takvih doseljavanja i pored toga što je to obrađeno u odeljku o poreklu stanovništva. Doseljavanja su bila i pre oslobođenja Toplice od Turaka, grupna i pojedinačna, organizovana i stihijna, ali su bila neprekidna.

Godine 1870 u Petrovac su se doselili Petrovići;

1872 Nedeljkovići u Pločnik a Krivokapići u Prokuplje;

1875 Raškovići u Svinjište;

1878 Drobnjaci u Gornju Bejašicu; Komadine u Prekašnicu; Đinići u Prolom; Andrići, Gagovići i Pavlovići u Rastovnicu; Tomanovići i Pavlovići u Berilje; Komadine u Gojinovac; Savovići i Perovići u Selišta, kod Kuršumlije;

1879 Vidovići, Dakići i Todorovići u Đurevac;

1880 Dragićevići u Donju Trnavu; Petrovići u Donju Konjušu; Vukovići u Prokuplje; Boškovići u Pasjaču; Bijelići, Dedići, Žugići, Karadžići, Neškovići, Raičevići, Raonići i Tripkovići u Statovac; Radevići i Savelići u Samokovo; Filipovići u Selište, kod Kuršumlije;

1882 Đurovići i Radosavljevići u Mačju Stenu; Radonjići i Jovanovići u Trpezu;

1883 Nedeljkovići u Krčmare; Markovići u Degrmen; Čupići u Berilje;

1885 Gvozdenovići u Mrljak; Bojovići u Gornju Konjušu; Tomovići i Basovići u Trpezu;

1886 Vukašinovići u Mačju Stenu;

1887 Bulatovići u Rastovnicu; Đurovići u Samokovo;

1888 Pešići i Velimirovići u Bučince;

1889 Baćovići, Matovići, Popovići, Perovići, Tomaševići i Koprivice u Dabinovac; Bojovići u Dobri Do; Andrijaševići u Vukojevac;

1890 Malevići u Kupinovo; Bakići u Mačju Stenu; Roganovići u Rastovnicu;

1891 Petrovići, Markovići i Stošići u Merdare;

1892 Delibašići u Selišta, kod Kuršumlije;

1896 Dedići u Bukoloram; Vujadinovići u Vasiljevac;

1898 Dedići u Vasiljevac i Obrtice;

1900 Cerovići u Dobrotić;

1903 Vojinovići i Mrvaljevići u Rastovnicu; Čupići i Pejovići u Balčak;

1904 Bojići u Jovinu Livadu, Rastovnicu i Balčak; Bjelice u Jovinu Livadu i Novi Đurevac; Jovanovići u Lazarevac; Milačići u Belu Vodu i Široke Njive; Banovići u Dabinovac; Jablanovići u Pasjaču; Ognjanovići, Koprivice, Nikolići i Vojinovići u Rastovnicu; Radojevići u Ravni Šort; Vučetići u Balčak; Erakovići, Kilibarde i Kovačevići u Selište, kod Prokuplja;

1905 Vlahovići u Balčak;

1906 Petrovići, Čolići i Lalevići u Kupinovo; Milutinovići u Rastovnicu; Vujisići i Dobričani u Raču; Markovići i Kneževići u Balčak; Ljumovići u Glasovik; Radonjići u Donje Točane;

1907 Lakićevići, Pavićevići i Đorđevići u Trpezu; Lobovići u Suvi Do;

1909 Krunići u Jovinu Livadu; Stojanovići u Balčak;

1910 Albijanići i Ždralovići u Zebicu;

1911 Garašani, Dragutinovići i Perovići u Kuršumlijsku Banju; Popovići i Bulajići u Rastovnicu;

1912 Savovići u Rastovnicu;

1916 Kulići na Beli Kamen;

1918 Vujičići u Vidovaču;

1919 Radovići u Vlasovo; 1920 Blagojevići, Šarci, Joksimovići u Vidovaču; Đukići u Simonovac;

1922 Krivokapići u Pasjaču; Dževerdarovići u Rastovnicu;

1923 Gutovići u Vidovaču;

1927 Stojanovići i Jovanovići u Vidovaču;

1928 Ušćumlići u Vidovaču.

Mnoge crnogorske porodice nisu se privikle na novi način života u Toplici. Čežnja za starim krajem, teško prilagođavanje novoj sredini, naterali su mnoge porodice, koje su se 1889 godine doselile u Toplicu i Jablanicu, da se isele. Tako se od 757 crnogorskih porodica koje su naselile Jablanicu odselilo u Crnu Goru ili druge delove Srbije 195, a od 585 iz Kosanice otišla je 221. Prva i druga generacija Crnogoraca u Toplici se u većem broju zadržala, dok se treća generacija skoro masovno iselila, ali ne u Crnu Goru, nego u velike industrijske centre Srbije, posebno u Beograd. Sela naseljena crnogorskim doseljenicima skoro su sasvim ostala bez mladog stanovništva. Tipičan primer za to su sela u blizini Prokuplja: Rastovnica, Dobrotić, Vidovača, Selište i druga.

(Izvor: Vujadin B. Rudić „Stanovništvo Toplice“, SANU posebna izdanja, knjiga 17, 1977. Strane 64-70)